Nitsch Roman Franciszek Henryk (1873–1943), lekarz bakteriolog, profesor Uniw. Warsz., rektor Akademii Stomatologicznej w Warszawie. Ur. 5 IX w Podchybiu w pow. wadowickim, był wnukiem Leonarda (zob.), synem Józefa, agronoma, właściciela folwarku Podchybie, a później likwidatora rolniczego towarzystwa ubezpieczeniowego «Florianka», i Marii Seigler von Eberswald, córki dyrektora dóbr Izdebnik; bratem stryjecznym N-a był Kazimierz (zob.). Szkołę powszechną ukończył N. w Wadowicach, następnie wyjechał z rodzicami do Krakowa i tam skończył Gimnazjum Św. Anny. Po uzyskaniu matury przez rok odbywał praktykę leśniczą w Kopcach pod Krzeszowicami. Potem powrócił do Krakowa i studiował medycynę (1893–8). W czasie studiów kierował wypożyczalnią III (lewicowego) koła Tow. Szkoły Ludowej na Podgórzu. W r. 1898 został mianowany bezpłatnym I elewem w klinice lekarskiej UJ. Po uzyskaniu doktoratu wszech nauk lekarskich w r. 1899 został asystentem przy katedrze higieny Odo Bujwida na UJ (1900–10). W l. 1902–3 był w okolicy Baku wysłany w ekspedycji J. Lindleya do badania rzeki Kury, od której miano budować wodociąg do tego miasta. N. zajął się badaniami nad wścieklizną. Zostały one pt. Expériences sur la rage de laboratoire (virus fixe) przedstawione w AU przez Napoleona Cybulskiego (druk. „Bulletin International de l’Académie des Sciences de Cracovie. Classe des sciences mathématiques et naturelles” 1904–6). Na tej podstawie habilitował się w r. 1907 na UJ z bakteriologii. Przez rok pracował naukowo w Paryżu, Bernie, Zurychu, Monachium, Brukseli i Berlinie, pisząc tam prace o budowie nowoczesnego miasta i domów robotniczych z punktu widzenia higieny społecznej. Po powrocie do kraju wykładał higienę jako docent na UJ. W l. 1910–19 był bakteriologiem miejskim. Dn. 26 VIII 1915 mianowany bezpłatnym profesorem nadzwycz. bakteriologii i higieny, przejął wykłady po O. Bujwidzie. Podczas pierwszej wojny światowej od końca 1916 r. do początków 1917 r. przez kilka miesięcy był kierownikiem wojskowej pracowni bakteriologicznej i zakładu szczepień przeciw wściekliźnie byłej twierdzy Kraków. Następnie pracował w zakładzie nad monografią o surowicach i szczepionkach. Od 1 XII 1919 przeniósł się na katedrę bakteriologii i serologii Uniw. Warsz. jako profesor zwycz. Zorganizował swoją pracownię oraz Akademię Stomatologiczną, na której w r. 1920 objął wykłady bakteriologii. Działał również społecznie. Był wieloletnim kuratorem Żydowskiego Stowarzyszenia Medyków, w których obronie stawał podczas antyżydowskich rozruchów, członkiem wielu komisji, jak organizacji Studium Teologii Prawosławnej, stypendialnych, studenckiej Kasy Chorych, reformy studiów medycznych. Był też przedstawicielem Wydziału Lekarskiego w Senacie Akademickim w l. 1923/4 i 1925/6, dziekanem w r. 1928/9, rektorem Akademii Stomatologicznej w r. 1934, od r. 1921 członkiem Akademii Nauk Lekarskich w Warszawie, a następnie od r. 1930 członkiem czynnym PAU. Ok. r. 1937 został wybrany prezesem Komitetu Instytutu Radowego.

Prace naukowe N-a dotyczyły głównie badań nad wścieklizną. Robił na sobie doświadczenia z żywym zarazkiem. W swej pracy habilitacyjnej m. in. dowiódł, że głównym siedliskiem zarazka wścieklizny jest nie rdzeń przedłużony, ale substancja szara półkul mózgowych; że zarazek wścieklizny doświadczalnej (virus fixe) z rdzenia jest dla człowieka w zasadzie nieszkodliwy, należy jednak szczepionkę stosować ostrożnie, bo jest możliwe, że w niektórych wypadkach może zaszkodzić. Jeden z pierwszych mówił o krótszym okresie wylęgania wścieklizny u szczepionych ochronnie-leczniczo od okresu wylęgania u nieuodpornionych („Przegl. Lek.” 1906). W okresie pobytu we Francji zaobserwował, że podczas epidemii cholery nie występowała ona w Wersalu, i stwierdził, że powietrze w Wersalu ma więcej niż gdzie indziej drobnoustrojów tłumiących wzrost przecinkowców cholery („Bulletin International de l’Académie des Sciences de Cracovie. Classe des sciences mathématiques et naturelles” 1908). Cenna jest jego ponad 900-stronicowa praca Szczepionki i surowice wraz z nauką o odporności (T. 1 W. 1921), w której wyczerpująco zebrał całe polskie piśmiennictwo na ten temat. Ogłosił też Uwagi nad metodą Pasteurowską zapobiegania wściekliźnie („Medycyna” 1904), skrypt Bakteriologia (Cz. I W. 1924, Cz. II W. 1925), który doczekał się 3 wydań, monografię Pasteur. 1822–1895 (W. 1922), Uwagi do dezynsekcji i dezynfekcji (W. ok. 1930) i in. Cechowały N-a też szerokie zainteresowania literaturą (przyjaźnił się z Tadeuszem Boyem-Żeleńskim) i historią. Po wybuchu drugiej wojny światowej N., pełniąc nadal (mimo likwidacji przez Niemców Komitetu) funkcję prezesa Komitetu Instytutu Radowego, ukrył rad przed Niemcami. W czasie okupacji pracował jako zwykły lekarz w pracowni bakteriologicznej Szpitala Dzieciątka Jezus. Organizował również konspiracyjne wykłady bakteriologii. Zmarł 29 III 1943 w Warszawie (po przebiciu wrzodu żołądka, na który od lat cierpiał), pochowany został na cmentarzu Powązkowskim. Był odznaczony Orderem Polonia Restituta.

N. był dwukrotnie żonaty; po raz pierwszy w r. 1903 z Marią Kraskowską, nauczycielką matematyki, zmarłą w r. n., po raz drugi w r. 1919 z kuzynką swej pierwszej żony Ludwiką Kraskowską (ur. 6 XII 1889), rzeźbiarką, profesorem Akademii Sztuk Pięknych w Warszawie; dzieci nie pozostawił.

W. Enc. Powsz. (PWN); Olszewicz, Lista strat kultury pol.; Peretiatkowicz-Sobeski, Współcz. kultura pol.; Straty kulturalne Warszawy. Pod red. W. Tomkiewicza, W. 1948; Wachholz L., Poczet grona nauczycielskiego Wydziału Lekarskiego Uniwersytetu Jagiellońskiego od r. 1780–1918, „Arch. Hist. i Filoz. Med.” T. 14: 1934 s. 19; Wachholz i in., Skład osobowy Wydz. Lek. i Farmac. UJ, Akad. Med., s. 113; – Jesionowski M., Historia stomatologii polskiej, W. 1971; Kostrzewski J., Wspomnienie o R. N-u w związku z jego zapatrywaniami na przyrodę wirusa ustalonego, „Przegl. Epidemiologiczny” R. 11: 1957 nr 2 s. 195–7; Manteuffel, Uniw. Warsz. 1915/16–1934/5, s. 147; Pamiętnik jubileuszowy wydany ku uczczeniu dwudziestopięcioletniej działalności prof. Edwarda Korczyńskiego, Kr. 1900 s. 219; Wrzosek A., Badania dra R. N-a nad wścieklizną, „Krytyka Lek.” 1906 nr 7–8 s. 135–44; Wspomnienie o R. N-u, „Arch. Hist. i Filoz. Med.” T. 19: 1948 s. 249–60 (fot.); – Skład UJ w Kr. 1899/1900–1918/19; – „Arch. Hist. Med.” T. 29: 1966 nr 4 s. 449; „Roczn. Lek. Rzpltej Pol.” (W.) 1936, 1938; „Roczn. PAU” 1929/30 [druk.] 1931 s. XVIII, 1939/45 [druk.] 1946 s. LXX; – Arch. Gł. B. Lek.: Kartoteka Ziembickiego; Arch. PAN Oddz. w Kr.: Akademia Nauk Lekarskich t. 4; Arch. UJ: S. II 515, W. L. II 287–296, S. II 520 Teczka osobowa S. III 619, Teczka habilit., W. L. II 133; Materiały Red. PSB: Życiorys N-a (do r. 1919) oprac. przez Kazimierza Nitscha; – Informacje i materiały biograficzne u żony Ludwiki Nitschowej.

Teresa Ostrowska